مدارس علمیه

در شهرستان قم، مدارس فراوانی برای آموزش طلاب علوم دینی، زیر نظر حوزه ی علمیه ی قم وجود دارد. در حال حاضر بیش از 48 هزار نفر طلبه ی ایرانی به صورت رسمی و 7 هزار نفر به صورت غیررسمی در مقاطع مختلف تحصیلی مشغول به تحصیل اند. همچنین تعداد 13 هزار نفر طلبه ی خارجی به صورت رسمی و 4 هزار نفر به صورت غیررسمی، از 100 کشور جهان در قم به تحصیل علوم دینی اشتغال دارند.

مدرسه فیضیه

این مدرسه یکی از مشهورترین حوزه های علوم دینی جهان است . مدرسه فیضیه از نیمه ی نخست سده سیزدهم هـ . ق جایگزین " مدرسه آستانه " شد وبه اعتبار متون معتبر تاریخی ، از میانه ی سده ششم هـ. ق وجود داشت ود رعصر صفوی تجدید بنا شد . در این مدرسه در طول تاریخ طلاب زیادی ساکن بوده اند. می گویند حکیم وعارف مشهور" ملاحسن فیض کاشانی " نیزدر این مدرسه ساکن بوده و بعید نیست که نام مدرسه مأخوذ از نام او باشد.

  

بنای این مدرسه چهار ایوانی است و در دو طبقه با 40 حجره تحتانی متعلق به عصر قاجار و 40 حجره فوقانی متعلق به قرن چهاردهم ه.ق که به اهتمام آیت الله حائری یزدی بر فراز حجره های پیشین در گرداگرد میانسرا ( حیاط مرکزی ) بنا شد . قدیمی ترین بخش مدرسه , ایوان جنوبی آن است با تاریخ 929 ه.ق که مزین به کاشی کاری های زیبای معرق متعلق به عصر صفوی است . سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) محسوب می شود

مدرسه جهانگیرخان

 

این مدرسه که به نام مدرسه ناصری وجانی خان نیز معروف است ، درسمت شرق شهر قم در برابر درگاه مسجد جامع قرار دارد و از مدارس دوره صفویه است . مدرسه جهانگیری با وجود کوچکی از مدارس با سابقه است که بسیاری از فضلای قم از دانش آموختگان آن بودند.

 

مدرسه جهانگیرخان به دلیل نقشه چند ضلعی و سردر زیبا، از مدارس برجسته قم به شما رمی رود. این مدرسه یک بار در دوران صفوی از سوی مرحوم " جهانگیرخان " مدرس مدرسه امام اصفها ن تعمیر شد ، بار دیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد دردوره ناصر الدین شاه به سال 1278 هـ . ق به وسیله " میرزا نصرالله خان مستوفی گرگانی " تعمیر و مرمت شد . به همین دلیل پس از آن گاهی به نام " مدرسه ناصری" از آن یاد شده است . آخرین بار در زمان حضرت آیت الله بروجرد ی به سال 1373 هـ . ق تعمیرات کلی درآن به عمل آمد، سنگ نبشته سر در ورودی مدرسه مؤید آن است.

مدرسه غیاثیه (پامنار)

 

سردر و مناره های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ . ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.

سر دربه بلندی 12 و دهانه وپهنای هفت درچهار متر، به سوی شرق بنا شده ودر دو طرف آن برپایه های خارجی ایوان ، در هر سمت دوطاق نما – یکی پایین و دیگری بالای آن – برافراشته اند . در کمربند ایوان کتیبه ای سراسری وجود داشت که فرو ریخته و اثری از آن برجای نمانده است .

 

دو مناره بالای سردر به قطر 20/2 متر و بلندی 13 متر از بالای بام ( 25 متر از سطح زمین ) با پوشش آجری است که از پایین تا گلوگاه به نقشه شطرنجی لوزی در 19 ردیف ، با طرحی از کاشی فیروزه ای میان لوزی ها درکمر گاه و گلو گاه هر دو مناره ، و در بالا با کتیبه ای از کاشی خشتی آراسته شده است . در بالای کتیبه نقشه آجر چینی دگرگون گردیده و پس از چند ردیف ، سه ردیف مقرنس آجری به شکل کنگره در بالای مناره ها نمودار است . قسمتی از این مناره که چند سال پیش بر اثر زلزله تخریب شد ، توسط سازمان میراث فرهنگی استان قم تعمیر گردید.

تنها کتیبه  باقی مانده بر فراز مناره جنوبی از کاشی متعلق به دوره تیموری است. خوشبختانه تاریخ بنای مناره های درآن به این شکل باقی است : " فی ... سنه ثلاثین و ثمان مائه".

از آنجا که در برابر این مدرسه حمامی وجود داشت که فردی به نام " غیاث الدین رضوی " – سرکشیک آستانه مقدس رضوی در زمان شاه اسماعیل صفوی – آن را وقف آستانه نموده بود، برخی این محوطه را به نام واقف آن نامیدند و پس از آن مدرسه به نام غیاثیه معروف شد.

این مدرسه را "شرفیه" نیز نامیده اند ؛ زیرا گویند این مدرسه به دستور " شرف الدین ابو طاهربن علی قمی " وزیر سلطان سنجر سلجوقی که برای اداره امور عراق به قم آمده بود، درسال 547 هـ . ق بنا شد .

این مدرسه که دارای مسجدی نیز بود، یکی از بزرگ ترین مدارس قم محسوب می شد و در زیر صحن آن برای رفاه حال طلاب واهل علم در فصل تابستان ، سردابی مجلل و وسیع نیز ساخته شده بود.

در طی زمان در اطراف این مدرسه ، قیصریه وچهار سوق نوبنیان قم ساخته شد وبه این ترتیب سر در ورودی مدرسه در بازار شرقی قرارگرفت . این مدرسه از مقصوره ی مسجد نیز دری به طرف قیصریه داشت وقسمتی از محوطه جنوبی آن نیز جزء خیابان آذر شده بود. مدرسه غیاثیه براثر سیل ، درسال 1045 هـ . ق ویران شد وتنها سر در ورودی و منار های آن به جای ماند.

مدرسه حجتیه

 

یکی ازبزرگ ترین مدارس قم ، مدرسه حجتیه است که درسال 1366 هـ .ق بنای آن از سوی آیت الله " سید محمد حجت کوه کمری تبریزی " آغاز شد . مرقد ایشان نیز دراین مدرسه جای دارد. این مدرسه مخصوص طلاب غیر ایرانی است.

مدرسه دارالشفاء

 

مدرسه دارالشفاء که متصل به مدرسه فیضیه است ، دراوایل دوره قاجاریه تأسیس شد. این مدرسه ابتدا به نام مدرسه فتحعلی شاه خوانده می شد تا آن که در سال 1307 هـ.ق کامران میرزای قاجار سر در آن را تجدید کرد و حجره های آن را به دست تعمیر سپرد. از آن زمان این مدرسه دارالشفاء نام گرفته است . این مدرسه به علت فرسودگی زیاد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به کلی تخریب و تجدید بنا شد. این مکان دویست حجره و یک سالن نمایش مجهز برای بر گزاری گردهمایی دارد.

 

مدرسه مهدی قلی خان‌

 

مدرسه‌ی کوچکی است در نزدیکی گذرخان که به وسیله مهدی قلی خان نامی در دوره‌ی صفویه ساخته شد. قبروی در دالان مدرسه است.

مدرسه حاج سید صادق (مدرسه حاجی)

 

این مدرسه که در نزدیکی گذر قاضی سعید قمی (گذر حکیم کوچک ) واقع شده در سال 1273 هـ.ق به دستور میرزا آقا خان نوری، صدر اعظم ناصرالدین شاه برای مرحوم حاج ملا محمد صادق مجتهد قمی ساخته شد. این بنا دو طبقه و بیست حجره دارد که در قسمت جنوبی آن شبستان و جلوِ شبستان ایوان بلندی است        

 

 دبیرستان امام صادق (حکیم نظامی)

 

الف) موقعیت فعلی

قم - خیابان معلم

ب) تاریخچه بنا

این بنا توسط مرحوم متولی باشی پدر تولیت که از نیکوکاران بنام و دارای نفوذ مادی و معنوی بود در جلسه ای به تاریخ 21 دی ماه 1313 با حضور رئیس فرهنگ آن زمان و نمایندگان آستانه مقدسه در اداره فرهنگ تشکیل شده بود موافقت نمودند که 25/15156 متر مربع از اراضی معصوم آباد برای این منظور در اختیار اداره فرهنگ گذارده شود و از سال 1315 عملیات ساختمانی آغاز گردید و چون اعتبار کافی برای انجام ساختمان نبوده مرحوم متولی باشی مبلغ 250.000 هزار ریال که در آن زمان پول زیادی بود بلاعوض به مدرسه اهداء نمودند. در هر حال دبیرستان فعلی حکیم نظامی قم در سال 1317 رسماً افتتاح می گردد و آقای مرات وزیر فرهنگ وقت نام حکمت را به حکیم نظامی مبدل می کند.

 پ) مشخصات بنا

دبیرستان حکیم نظامی دارای دو طبقه می باشد. طبقه اول آن شامل چهار کلاس، سالن سخنرانی، دفتر و اطاق رئیس دبیرستان و اطاق دبیران و اطان روشوئی و سالن کتابخانه و اطاق خدمتگذار و سالن ورزش و طبقه دوم آن شامل کلاسهای پنجم و ششم و آزمایشگاه فیزیک و شیمی و طبیعی و اطاق عکاسی و چند اطاق دیگر است.

مصالح بکار رفته شده شامل : آجر، گچ، ماسه، سیمان و تیرآهن های بلژیکی است.

ت) نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا

در حال حاضر جنبه آموزشی دارد و به عنوان بزرگترین و قدیمی ترین دبیرستان قم مورد بهره برداری است.

ث) عوامل تزئین شده و نوع آنها

کاشیکاری، کتیبه های گچی سراسری داخل راهروها مشتمل بر اشعاری از حکیم نظامی، روکار آجری با طرح های تزئینی، ستونهای گرد و چهارگوش آجری، طاقهای گهواره ای شکل، درب ها و پنجره های حلالی چوبی.

 ج) نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی

زمین مدرسه موقوفه آستانه حضرت معصومه (س) است و بنا در مالکیت وزارت آموزش و پرورش می باشد.

 

مدرسه حضرت آیت الله گلپایگانی

 

این مدرسه درخیابان آیت الله مرعشی روبه روی مدفن شهدای آزادی خرمشهر قرار دارد. مهم ترین درس های حوزه علمیه شهر قم دراین مکان برگزار می شود.

مدرسه معصومیه

 

این مدرسه در سال 1360 شمسی از بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه ( س) با وسعت 15000 متر مربع و زیربنای 28000 متر مربع احداث شد ودرسال 1368 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت . مدرسه معصومیه دارای سالن اجتماعات ومسجدی بزرگ است. 

مدرسه ستیه

 

این مدرسه که امروزه نیز یکی از مدارس آباد می باشد، در محله میدان میر واقع شده است. این مدرسه جایگاه عبادت حضرت معصومه(س) ، در مدت اقامت ایشان در قم بوده است و اکنون عبادتگاه ایشان به طرز جالبی بنا شده است. در اطراف این مدرسه حجره هایی برای طلاب علوم دینی ساخته شده است

مدرسه رضویه

 

متعلق به دوران صفویان با تاریخ 1094 هـ.ق می باشد که رو به بازار کهنه باز می شود. این مدرسه در خیابان طالقانی جنب محله شاه خراسان واقع می باشد و از قدیمی ترین مدارس شهر قم به شمار می رود و به استناد مدارک تاریخی، حضرت امام رضا (ع) در سفر خود از مدینه به مرو از قم گذر فرموده و در اینجا فرود آمده اند. امروزه نیمی از این مدرسه برای احداث خیابان از بین رفته است

 

 

 

 

خانه های تاریخی قم

خانه حضرت امام خمینی (ره)

خانه حضرت امام خمینی (ره ) در شهر قم، ساختمان دو اشکوبه ( طبقه ) و بسیار ساده ای است که از زیرزمین  و طبقه همکف تشکیل شده است. حیاط ساختمان در قسمت جنوبی قرار گرفته و در شمال، شرق و غرب آن فضاهای سرپوشیده قرار دارد. استقرار فضاها به گونه ای است که پلکان میانی، ساختمان را به دو بخش بیرونی از سمت شرق و اندرونی درسمت غرب تقسیم می کند. تالار سمت شرق محل سخنرانی حضرت امام ( ره ) در دهه های گذشته بود.

 

 

از شواهد ساختمانی ومعماری بنا پیدا است که تاریخ ساخت آن به اوایل سده حاضر باز می گردد. بنا درحدود سال 1335 شمسی توسط حضرت امام خمینی ( ره ) خریداری و تا سال 1343 توسط معظم له مورد استفاده بوده است.

روزانه بازدید کنندگان فراوانی از سراسر جهان به عنوان یادمان تبرک شده از سوی حضرت امام خمینی (ره)، از این بنا بازدید می کنند. همچنین مراسم مذهبى در مناسبت هاى مختلف در آن برگزار مى شود.

 

خانه ملا صدرا (حکیم باشی)

خانه ملا صدرا در کهک ، یادگاری بازمانده از دوران سکونت این حکیم در قم است . خانه ملاصدرا در منتهی الیه غرب روستای کهک در محله چال حمام واقع است و پیرامون آن را خانه های روستایی با بافت معماری مناطق گرمسیری احاطه کرده اند. پلان اصلی بنا شبستانی است چلیپایی (چهار صفه ) که گرداگرد آن را در چهار گوشه ، طبقه همکف واول ، حجره ها و اتاق هایی در بر گرفته اند.

متأسفانه قسمت اعظم بنا تخریب شده و از هشت اتاق پیرامون شبستان تنها یک اتاق باقی مانده است . دو اتاق دیگر طی تعمیرات سال 1377 شمسی بازسازی شد.

کاربندی و تزئینات گچبری خانه ملاصدرا - کهک (دروه صفوی)

تزیینات بنا شامل گچبری شبه سجاده ای و مشبک های گچی در نورگیرهاست . در شرق خانه قنات نسبتاً پرآبی وجود دارد که جزیی از مجموعه خانه ملا صدرا محسوب می شود.

 

خانه حاج قلی خان (ساختمان شماره یک اداره میراث فرهنگی)

خانه زند کنار خانه حاج قلی خانقرار دارد. بنای این عمارت از اواخر دوره قاجار به جای مانده است، اما اتاق ها و فضاهای جنوبی که قدیمی ترین بخش بنا است ، قدمتی بیش از 120 سال دارند . خانه حاج قلی خان در محله چهار مردان قرار دارد. ورودی بنا شامل سردری کوتاه با طاق قوسی رومی آجری است که از پاگرد شش ضلعی (هشتی) و دالان جبهه شمالی به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد. شاخص‌ترین بخش خانه، پنج دری جبهه شرقی است. بادگیرهای دوگانه که به زیرزمین شاه نشین مرتبط می‌شوند، ستون های سنگی با سرستون ها و پایه ستون های ایوان شمالی و شرقی از خصوصیات بارز بنا می باشد. در این خانه تاریخی بخشی از اداره میراث فرهنگی قم مستقر شده است .

خانه حاج علی خان زند (ساختمان شماره دو اداره میراث فرهنگی)

خانه حاج علی خان زند درمرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله " چهار مردان " در کوچه " گذرقلعه " قرار دارد . با توجه به فرم و مصالح به کار رفته ، ساختمان متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود 130 سال پیش است . ورودی بنا شامل سر در کوتاه با نمای روکار آجری و بندکشی است که در قسمت پیشانی ، اشکال هندسی و تزیینات نازک کاری دارد و از طریق دالانی در جبهه جنوبی به حیاط مرکزی ( میانسرا) ارتباط می یابد.

 

 

این عمارت شامل سه بخش است . شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد و در جبهه شرقی واقع است . شاه نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می گیرد و در جبهه شمال واقع شده و بخش سوم ، مخصوص خدمه که در جبهه غربی جای دارد.

 

 

بنا دارای ستون ها ی سنگی با سرستون تزیینی در ایوان شمالی وشرقی وآجر کاری در درهای چوبی است . خانه زند درسال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید ودر اختیار میراث فرهنگی استان قم قرار گرفت و در سال 1380 مرمت اساسی شد.

خانه آیت اله العظمی بروجردی

موقعیت فعلی :

منزل آیت الله بروجردی در استان قم، شهرستان قم، خیابان آذر، کوچه تکیه آقا سید حسن واقع شده است.

 

تاریخچه بنا:

با توجه به کتیبه کاشی کاری منصوب در سردر ورودی بنا متعلق به سال 1312 هجری قمری است.

ورودی بنا شامل سردری کوتاه با کتیبه کاشی کاری و آجر برری است که از طریق پاگرد چهارضلعی (اصطلاحاً هشتی و دالان جبه شرقی به حیاط مرکزی (میانسرا)) ارتباط می یابد. این بنا برای شخصی به نام مرحوم سید علی اکبر بلور فروش تاجر معروف قمی به سال 1312 ه.ق ساخته شده است. بعد از آمدن حاج عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه به قم ایشان به مدت 5/7 سال در این منزل اسکان یافتند. سپس با آمدن حضرت آیت الله بروجردی به قم در سال 1324 به مدت 15 سال (تا زمان فوت) در این منزل به صورت مستأجر اقامت یافتند تا اینکه در سال 1339 ه.ق حاج مهدی صبوحی بانی مسجد مهدیه و بیمارستان مهدیه تهران این منزل را از آقای بلور فروش برای مرحوم بروجردی خریدند. آیت الله بروجردی مالکیت بنا را ثلث مال قرار دادند. که عوائد آن صرف عزاداری سیدالشهداء شود. این بنا متشکل از دو بخش بیرونی و اندرونی متعلق به زندگی خصوصی آقا بروجردی بوده است. کل مساحت بنا 1200 متر مربع است که 400 متر مربع آن زیربنا است. علاوه بر سرویس های بهداشتی این منزل در مجموع دارای 7 اتاق است که 2 تای آنها نسبتاً بزرگ و مابقی نسبتاً کوچکتر هستند. شاخص ترین بخش خانه سه دری جبهه جنوب غربی است که از دو طرف به اتاقهای جانبی از طریق درهای تو در تو مرتبط می شود. علاوه بر این ستونها و سرستونها به همراه ایوانهای بخش اندرونی و بیرونی بنا از قسمتهای دارای اهمیت این منزل است. مصابح بکار رفته در ساخت بنا شامل خشت، آجر و سنگ و اندود گچ است.

خانه حائری

موقعیت فعلی منزل آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی در مرکز بافت قدیم شهر قم که به محله حاج عسکرخان معروف است واقع شده و کوچه دسترس به آن همان کوچه آیت الله بروجردی یا تکیه آقا سید حسن است. در کوچه فوق علاوه بر خانه آیت الله حاج شیخ عبدالکریم منزل علمای طراز اول دیگر همچون آیت الله بروجردی و آیت الله گلپایگانی واقع است.   تاریخچه بنا با توجه به فرم ساختمانی، مصالح بکار رفته و کسب اطلاع از تولیت آن بنای ساختمان متعلق به دو نسل پیش و با قدمتی نزدیک به 120 سال متعلق به اواخر دوره قاجاریه می باشد.     مشخصات بنا ورودی بنا شامل سردری کوتاه با طاق قوسی به سبک رومی آجر است که از طریق پاگرد به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد. کل مساحت بنا 479 مترمربع است که 360 متر آن زیربنا است. علاوه بر سرویسهای بهداشتی خانه در مجموع دارای 10 اتاق که 5تای آن نسبتاً بزرگند. یکی از بخشهای مهم خانه جبهه شرقی است که با بادگیری منفرد با فضای جانبی و زیرزمین مرتبط می باشد، به علاوه اتاقهای جبهه جنوبی با ستونهای سنگی شکیل ایوانش و حمام خزانه ای زیرزمین از قسمتهای با اهمیت این خانه می باشد. از شاخص ترین بخشهای این خانه بخش اندرونی است با یک حیاط کوچک و دو اتاق که محل زندگی آقا بوده و رضاخان پهلوی برای دیدن آقا بدانجا رفته بود.     نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا طراحی بنا طبیعتاً مسکونی است لیکن با بستن داربست فلزی بر روی فضای حیاط مرکزی جهت انجام مراسم مذهبی (محرم) دارای کاربردی مذهبی بوده اما اخیراً تولیت درصدد تعمیرات اساسی و دادن کاربری مدرسه به آن می باشد. بادگیر منفرد بنا که به زیرزمین شاه نشین جبهه غربی مرتبط می باشد و ستونهای سنگی به همراه سرستونها و پایه ستونهای شکیل در ایوان جبهه جنوبی و درهای چوبی مشبک زیرزمینها از خصوصیات بارز بنا محسوب می گردد.

خانه یزدان پناه

ورودی بنا شامل سردری بلند با طاق شلجمی آجری چهار ترک با چهار ستون سنگی مدور با سرستون و پایه ستونهای حجاری شده و لب چینی هره سردر با کاشیهای کنگره ای و آجربری است که از طریق پاگرد و دالان جبهه شمال شرقی به ایوان شمالی و سپس به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد کل مساحت بنا 5/884 متر مربع است که 928 متر مربع آن زیربنا است. علاوه بر سرویسهای بهداشتی این بنا دارای ده اتاق بوده که سه تا از اتاقهای جبهه جنوب غربی به همسایه مجاور در گذشته ها واگذار شده است. از مجموع هفت اتاقی که در حال حاضر باقی مانده سه اتاق آن نستباً بزرگ می باشد و شاخص ترین بخش خانه پنج دری جبهه غربی است، با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سرستونها و پایه ستونهای حجاری شده به علاوه سه دری های جبهه شمالی و جنوبی با ستونهای سنگی شکیل ایوانها و زیرزمینهای این دو جبهه از قسمتهای با اهمیت این خانه می باشد.       این خانه کاربر مسکونی خود را چون گذشته حفظ نموده است و دارای مالک خصوصی است.       تزیین به صورت جنبی شامل کار بر روی درهای چوبی و لب چینی هره پشت بام (رخ بام) و ستونها و پایه ستونهای حجاری شده و پنجره های مشبک آجری با لعاب فیروزه ای و ساده از جمله تزئینات بکار رفته در بنا می باشد.

برخی دیگر از خانه های تاریخی شهر قم عبارت اند از :

خانه سید باقر روحانی جنب مسجد گذر قلعه ؛ قاجاری ، خانه توکلی در خیابان طالقانی ؛ قاجاری ، منزل سید حاجی روحانی روبه روی مسجد امام صادق ( ع ) ؛ قاجاریه و منزل شاکری در خیابان طالقانی از دوره قاجاریه باقی مانده است

 

 

بازار قم

بازار قم با مجموعه ای از راسته ، چهار سوق ، سرا و تیمچه ، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می رود . این مجموعه شامل دو راسته ی سر پوشیده با پوشش گنبدی است . سرپوشیده بودن بازار یک سو به سنت معماری بازار باز می گردد وازسوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان وناشی از هوای کویری قم است .

 

 تهویه و نور رسانی بازار از طریق در یچه هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده صورت می گیرد. این دریچه ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب مشاهده می شوند . ترکیب نوری که از سقف می تابد وحجم گنبدی سقف ، فضایی دلنشین به وجود می آورد.

 مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی از خشت، آجر، گل وسنگ فراهم آمده است .

علاوه بر بخش سرپوشیده ، بازار قم دارای سراهایی نیزاست که مجتمع تجاری بدون سقف هستند و معمولاً به تجارت عمده می پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای دیروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهمیت اقتصادی آنها است.

 

 

بخش های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که بدان نیاز بود درآن جای گرفت . در دوران ناصرالدین شاه بازار قم روبه گسترش نهاد و " بازارنو" احداث شد ودر دو سوی این راسته نو، بناها ی تازه ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد . درسال های نخست دوره پهلوی نیز برمبنای ضرورت های تجاری موجود، بخش هایی به بازار نو افزوده شد.

 این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد وازمیدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت . بازارقم تیمچه ها ، سراها و... دیگری را هم در بر می گرفت . حدود پنجاه سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابان های جدید، بازار به چند بخش تقسیم شد وقسمت هایی از آن برای همیشه از میان رفت . درحال حاضر از بازار قدیم قم ، دوبخش " بازار کهنه " و" بازار نو" برجای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارد. مساجد موجود در بازار قم با توجه به مقدم بودن وظایف مذهبی مسلمانان بر دیگر امور، کاربری خود را ازگذشته های دور تاکنون حفظ کرده اند. علاوه برمسجد جامع که نزدیک بازار کهنه قرا ر دارد، در بازارکهنه ونو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله های اندک برای تأمین نیازهای معنوی کسبه و بازاریان و مشتریان و ساکنان اطراف بازار وجود دارد تا با شنیدن بانگ اذان در کوتاه ترین زمان به ادای نماز بپردازند.

 

 

اساساً مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای وارد شوندگان مطرح است تا با ذکر و یاد خدا وارد بازار شوند و هنگام نماز، یاد خداوند آنها را از کم فروشی ، تقلب وبی عدالتی باز دارد. همین امر موجب حضور توام بازار ومسجد طی قرون متمادی شده است. مسجد روابط روحی و معنوی حیات اجتماعی را تأمین می کند و بازار،  روابط اقتصادی جامعه را حیات می بخشد.

مساجد موجود در بازار قم عبارت اند از :

مسجد مسگرها ، مسجد ملا جعفر ، مسجد امام حسین (ع) ، و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها ، مسجد رضویه ، مسجد میدان کهنه ( پامنار) و دو مسجد نماز خانه ای در بازار کهنه.

درنتیجه ی تحولات اجتماعی – اقتصادی دهه های اخیر، به تدریج  کالبد سنتی بازار متحول شده و فضاهای جدید و آراسته ، بافت سنتی بازار را برهم زد ه است . در بازار نو سه پاساژ" قائم "، " حجت " و" بوعلی سینا " جایگزین بخش هایی از بناهای قدیمی شده اند.

کتابخانه آیت ا... مرعشی

 

هسته اولیه این کتابخانه هنگامى که مؤسس بزرگوار کتابخانه در نجف‌اشرف به تحصیل اشتغال داشتند شکل‌گرفته است. در آن روزگار ارزش و اهمیت میراث اسلامى بر همگان روشن نبود. ایشان نخست فهرستى از کتابهاى ارزشمند خطى و چاپى نادر را که در کمتر کتابخانه‌اى یافت میشد تهیه کرد؛ به امید آن که بتواند به تدریج آنها را به دست آورد.

عدم تمکن مالى و رقیبان قدرتمندى که میراث فرهنگى اسلامى را از کشورهاى اسلامى خارج مى‌ساختند، دو مشکل اساسى بر سر راه ایشان بود. حتى روزى بر سر خرید یک نسخه خطى با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبى را در زندان سپرى نمود.

آیت‌الله مرعشى با انجام نماز و روزه استیجارى، حذف یک وعده غذاى روزانه، کاستن بخشى از مخارج زندگى و کار شبانه در کارگاههاى برنج‌کوبى در نجف‌اشرف ـ پس از فراغت از درس و بحث، و با انگیزه و عشق سرشار به جمع‌آورى میراث و ذخایر اسلامى و فائق آمدن بر مشکلات و شکنجه‌هاى روحى، که در مسیر این هدف مقدس قرار داشت ـ سرانجام به مجموعه‌اى نفیس از نسخه‌هاى خطى و کتابهاى چاپى نایاب دست یازید.

هنگامى که ایشان طلبه بود و در نجف‌اشرف با شهریه‌اى اندک زندگى میکرد، بارها اتفاق مى‌افتاد که ترجیح مى‌داد با این مبلغ کم نیز کتاب بخرد. روزى هم پس از تحمل گرسنگى چند روزه با پول ناچیزشان کتابى خریده و آن را در آغوش گرفته بودند که ناگاه بر زمین مى‌افتند، لیکن همچنان کتاب را در آغوش خود مى‌فشرده‌اند.

کتب پیشینیان و مطالعه و پژوهش و سپس به یادگار گذاشتن آنها براى دیگر طالبان علم است.

با مهاجرت ایشان از عراق به ایران در سال ١٣٤٢ق، مجموعه‌هاى فراهم شده نیز به ایران انتقال یافت و در منزل شخصى خویش به نگاهدارى از آنها پرداخت؛ و به جمع‌آورى دیگر نسخه‌هاى نفیس همّت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم مى‌آمدند و از نسخه‌هاى نفیس موجود در منزل ایشان ـ که در هیچ کتابخانه‌اى یافت نمى‌شد ـ بهره مى‌گرفتند. شیخ آقا‌بزرگ تهرانى در تألیف الذریعة، از کتابخانه معظم‌له بیشترین بهره را برده و در جاى‌جاى این اثر از ایشان یاد مى‌کند.

نسخه خطى نفیس را، که بیشتر به فارسى بودند، به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران اهدا نمود، که در مقدمه جلد اول فهرست نسخه‌هاى خطى آن کتابخانه بدان اشاره شده است. سپس شمار بسیارى از نسخه‌هاى خطى و چاپى دیگر خود را به کتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى در مشهد مقدس، آستانه حضرت معصومه (ع) در قم، آستانه حضرت شاه‌چراغ در شیراز، آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر رى و مدرسه فیضیه در قم هدیه کردند، که مجموعاً به هزاران جلد مى‌رسد.

موزه آستانه مقدسه

موزه آستانه مقدسه یکى از ذخایر مهم و ارزشمند تاریخى و هنرى میهن اسلامى ما محسوب مى گردد و به عنوان تنها موزه استان قم از اهمیت ویژه اى برخوردار است. موزه آستانه مقدسه از بین 125 موزه موجود در کشور، یکى از قدیمى ترین آن ها محسوب مى شود که در آبان ماه سال 1314 شمسى در محوطه داخلى حرم مطهر و محل فعلى مسجد شهید مطهرى تأسیس گردید. فعالیت این موزه تا حدود دى ماه سال 1353 ادامه یافت و از آن تاریخ تا سال 1361 به دلایل متعدد (از جمله لزوم گسترش فضاى جانبى موزه و احداث ساختمان فعلى) فعالیت موزه متوقف شد. ساختمان کنونى موزه که در میدان آستانه واقع است، بعد از پیروزى انقلاب اسلامى در فروردین ماه سال 1361 احداث شد که ابتدا با مساحتى حدود 500 متر مربع فعالیت داشت، ولى درسال 1371 در زمان تولیت حضرت آیت الله مسعودى زیرزمین موزه نیز راه اندازى شد که مجموعاً ساخت آن به یک هزار متر مربع افزایش یافت. فضاى فعلى موزه جوابگوى نیاز نیست و به همین دلیل در طرح جامع توسعه حرم مطهر، پیشنهاد تأسیس موزه اى بزرگ در چندین طبقه و همراه با امکانات و تجهیزات لازم ارائه شده است .