موقعیت جغرافیایی قم

 

 

جغرافیای طبیعی

استان قم با وسعت 11 هزار و 240 کیلومتر مربع، بین مدار 34 درجه و 15 دقیقه تا 35 درجه و 15 دقیقه ی عرض شمالی نسبت به خط استوا و 50 درجه و 30 دقیقه تا 51 درجه و 30 دقیقه ی طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ، در بخش مرکزی ایران قرار دارد. مساحت استان قم 6/8 % درصد کل مساحت کشور است.

این استان که تقریباً در مرکز ایران قرار دارد، از شمال به استان تهران، از شرق به استان سمنان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب و جنوب غربی به استان مرکزی محدود است . استان قم در غرب دریاچه ی نمک قرار گرفته است.

 

نواحی کوهستانی

استان قم کوه های متعددی دارد که معروف ترین آنها کوه ولیجا با ارتفاع 3330 متر و تحت سرحوض به ارتفاع 3193 متر در جنوب قم است. حدود 25 درصد مساحت استان قم کوهستانی و کوهپایه ای و بقیه دشت است.

با توجه به اختلاف ارتفاع زیاد (از 600 تا 3330 متر)، این استان دارای سه نوع آب و هوای متفاوت کوهستانی، نیمه بیابانی و گرم و خشک بیابانی است.

نواحی کوهپایه ای

این مناطق در جنوب و جنوب غرب استان در پای ارتفاعات نواحی کوهستانی قرار دارند و از رسوبات ریز و درشت تشکیل شده اند . سفره های آب زیر زمینی غنی این نقاط به صورت چاه و قنات مورد بهره برداری قرار می گیرد .

 نواحی دشتی

این نواحی بیشتر در مرکز و شمال شرق استان قرار دارند و با شیبی ملایم از غرب به شرق به سمت دریاچه نمک و حوض سلطان کشیده شده اند . وجود تشکیلات گچی و نمکی باعث شور شدن سفره های آب زیر زمینی این مناطق شده است . در استان قم هر چه از نواحی غربی و کوهستانی جنوب به سمت دریاچه نمک و دشت مسیله حرکت کنیم، از کیفیت خاک و آب کاسته شده و دشت ها تبدیل به بیابان های خشک و بی آب و علف خالی از سکنه می شوند.

 منابع آب :

رودها : رودهای این استان بیشتر از غرب به شرق و از جنوب به سمت شمال جریان دارند. مهمترین رودهای استان عبارتند از :

رودهای اصلی : "قره چای و قمرود (اناربار)"

و رودهای فرعی : "امامزاده اسماعیل، بیدهند (ابرجس)، قره سو و طغرود"

رودهای شور کرج و جاجرود از شمال استان تهران، وارد استان قم شده و سرانجام به دریاچه ی نمک می ریزند. تعدادی رودهای فصلی کوچک نیز به دریاچه ی حوض سلطان در شمال استان وارد می شوند.

سدها : سه سد مخزنی امامزاده اسماعیل، سد کبار و سد سنجگان با هدف تأمین آب کشاورزی و تغذیه ی سفره های زیرزمینی نواحی اطراف احداث شده است. سدهای انحرافی نسبتاً مهمی نیز در سطح استان بر روی رودهای مختلف به منظور انحراف آب رودها به کانال های آبیاری در زمینهای کشاورزی زده شده است. سد کبار، از جمله آثار ثبتی میراث فرهنگی و گردشگری قم است و بر اساس شواهد، قدیمی ترین سد قوسی جهان محسوب می شود. یکی دیگر از سدهای مخزنی سد پانزده خرداد است. این سد، اگر چه در خارج از استان احداث شده، هدف از ساخت آن تأمین آب آشامیدنی موردنیاز مردم قم بوده است.

آبهای زیرزمینی : موقعیتهای اقلیمی استان قم موجب شده ، مردم این منطقه از دیرباز به احداث قنات و حفر چاه برای آبیاری بخش عظیمی از مزارع خود روی آورده اند.

 زیستگاه های جانوری

گروه های کوچکی از حیات وحش در بعضی از مناطق قم دیده می شود که گونه هایی از قوچ، میش، بز، آهو، جبیر، خوک، روباه، شغال، جوجه تیغی، خرگوش، گربه وحشی، گرگ و انواع پرندگان و خزندگان در آنها پراکنده اند. یکی از این مناطق، منطقه پلنگ دره است. این منطقه به علت داشتن زیستگاه های جانوری و گیاهی و وجود پلنگ در آن، از دیرباز به این نام شهرت یافته و با وسعتی معادل 30 هزار هکتار در جنوب غربی قم و در جاده ی سلفچگان - نیزار - واقع شده است.

جاذبه های طبیعی

پارک ملی کویر :

کویر با بیابانهای پوشیده از نمک، تپه های طلایی، شن های روان، شبهای زیبای پرستاره و ... علی الخصوص برای کشورهای اروپایی، آسیای شرقی و آمریکای شمالی جذابیت خاص خود را دارد. زیرا کشورهای مذکور از داشتن این نعمت الهی بی بهره اند.

منطقه ی وسیع دشت کویر از بزرگترین و مهمترین مناطق اکولوژی ایران است که از نظر تنوع گونه های حیوانی و گیاهی در جهان کم نظیر است.

بخشی از این منطقه از سال 1343 ه.ش پارک ملی اعلام شده است. پارک ملی کویر با بیش از 600 هزار هکتار مساحت، در جنوب شرقی تهران و قسمتی از آن در استان قم قرار دارد.

 

نماهایی از پارک ملی کویر

 

 

 

دریاچه ی نمک :

 

این دریاچه، که در واقع بخشی از کویر نمک ایران است، در شرق قم قرار دارد. دریاچه ی نمک تنها در فصل زمستان دارای آب است و در فصل تابستان به جای آب، ورقه های نمک در آن جلب نظر می کند.

شکل هندسی نمکهای پف کرده در این دریاچه به خصوص به هنگام طلوع و غروب خورشید، مناظر دیدنی و زیبایی را برای بازدیدکنندگان به تصویر می کشد.

 

نمای هوایی از دریاچه نمک استان قم

 

 دریاچه ی حوض سلطان :

این دریاچه با مساحتی حدود 330 کیلومتر مربع، در حاشیه ی بزرگراه قم-تهران و شمال استان قم قرار دارد. دریاچه ی حوض سلطان با مناظر گوناگون و دیدنی خاص خود در فصلهای مختلف و در ساعات روز، مناظر بدیعی را به نمایش می گذارد.

دریاچه ی حوض سلطان شامل دو چاله ی جدا از هم به نام "حوض سلطان" و "حوض مرده" است که آن دو را بیشتر حوض سلطان می نامند. آبهایی که به این دریاچه می ریزد دایمی نیست و به علت عبور از طبقات نمکی، بی نهایت شور است.

این دریاچه بعد از اسلام تا حدود قرن 19 میلادی دوره های خشک و مرطوب فراوان را گذرانده و با توجه به تغییرات مجرای رود مسیله یا رود شور، به صورت دریاچه و باتلاق و کویر درآمده است. از زمان صوفیه به بعد به سبب بنای سدی در بالای پل دلاک، که آب رود قره چای را به دریاچه ی نمک هدایت می کرد، ارتباط بین دریاچه حوض سلطان و دریاچه نمک قطع یا ضعیف شده است. در سال 1262 ه.ق دو نیمه ی دریاچه حوض سلطان به هم متصل و دریاچه ی بزرگی را تشکیل داد.

 

نمایی از دریاچه حوض سلطان استان قم

 

 

منطقه ییلاقی کهک :

 

شهر کهک با روستاهای اطراف آن، آب و هوای معتدل کوهستانی دارد و از مناطق ییلاقی استان قم به شمار می رود. وجود باغهای زیبا، کوه های مرتفع و آب شیرین از ویژگی های منطقه است. این ویژگی سبب شده تا گردشگران داخلی از این منطقه استقبال چشمگیری کنند و عده ای برای جذب توریست به سرمایه گذاری بپردازند. وجود مجتمع های توریستی و تفریحی مانند : کشتی آبی، باغ سنگی، کلبه ی سبز، کوهستان پارک، و پروژه های دیگری که در دست ساخت می باشد از این قبیل است. روستاهای بالادست شهر کهک مانند : فردو، وشنوه، کرمجگان، اول، خاوه، بیدهند و ... روستاهای ییلاقی و از زیباترین روستاهای ایران به شمار می روند.

آماده بودن زیرساختها از قبیل آب، برق، گاز، راه آسفالته در روستاها، عامل دیگری برای حضور گردشگران در این منطقه است.

 

منطقه ییلاقی خلجستان :

 

خلجستان نیز با روستاهای اطراف آن، آب و هوای معتدل کوهستانی دارد و از مناطق ییلاقی استان قم به شمار می رود.

قاهان : دهستان قاهان دارای دو دره است. یکی دره ی کهندان در روستان ونان (عروس خلجستان) و دره ی دیگر که از آغلک شروع و بعد از روستای زیبای بنابر و روستاهای جمیزقان، قاهان و نویس به کاسوا و انجیله ختم می شود. وجود باغ های زیبا، مجموعه ی گلخانه کوثر، کوه های مرتفع، آب شیرین و قرار گرفتن در مسیر بزرگراه های قم-ساوه و قم-تفرش، سبب شده تا گردشگران داخلی و خارجی از این منطقه دیدن کنند و بخش خصوصی بابت احداث تأسیسات گردشگری اقدام نماید. وجود مجتمع های توریستی و تفریحی دهکده ی صبا در دستجرد ، سبز میدانک و رستوران گل مریم نیز از این قبیل است. در سفر جناب آقای دکتر احمدی نژاد، مقام محترم ریاست جمهوری و هیأت وزیران به استان قم، دو منطقه ی جمکران و خلجستان، به عنوان مناطق نمونه ی گردشگری به تصویب رسیده است.

جغرافیای سیاسی

این استان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای یک شهرستان "قم"، پنج بخش "مرکزی، کهک (نوفل لو شاتو)، خلجستان، سلفچگان و جعفرآباد" و پنج شهر "قم، قنوات، کهک، دستجرد و جعفریه" و نه دهستان و 356 آبادی است.

استان قم به جهت موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن در طول خطوط ارتباطی، اهمیت ویژه ای دارد. به گونه ای که در دوران اولیه ی تمدن بشری، جزو مهمترین قرارگاه های انسانی به شمار می آمده است.

 

 

راه های ارتباطی استان :

قم دارای هشت راه اصلی مواصلاتی، چهار راه فرعی و سه خط آهن به شهرهای مجاور است که از جمله آنها می توان راه های زیر را نام برد :

- آزاد راه قم - تهران (به طول 130 کیلومتر)

- آزاد راه قم - ساوه

- جاده قدیم قم - تهران (جاده ی قدیم)

- آزاد راه قم - اصفهان

- راه قم - کاشان

- بزرگراه قم - اراک

- راه آهن قم - تهران

- راه آهن قم - اراک و جنوب

- راه آهن قم - کاشان و جنوب

جغرافیای اقتصادی

عمده ترین مسأله ی تأثیرگذار در وضع اقتصادی قم، صنعت گردشگری و به طور اخص توریسم مذهبی است و علت آن وجود بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (ع) و مسجد مقدس صاحب الزمان (جمکران) است که در تمام فصل های سال، زائران بسیاری را از نفاط مختلف کشور و سایر کشورها به قم می کشانند. این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده و در امر اشتغال نقش به سزایی دارد.

پس از صنعت گردشگری، صنایع و معادن، کشاورزی، صنایع دستی و سوغات از منابع مهم اقتصادی استان محسوب می شوند که البته دو مورد اخیر نیز از برکات توسعه ی صنعت گردشگری قلمداد می شوند.

منطقه ویژه ی اقتصادی سلفچگان نیز بارقه ای از امید در توسعه ی اقتصادی استان محسوب می شود. وجود سه شکارگاه در نقاط مختلف استان قم و حیوانات متنوع آنها، به عنوان امکان بالقوه ای برای گسترش صنعت گردشگری و جذب درآمدهای اقتصادی برای مردم استان تلقی می شود.

منبع : سایت  اداره کل میراث فرهنگی  , صنایع دستی وگردشگری استان قم

 

بقاع متبرکه

بر اساس اسناد موجود، 255 امامزاده در 100 بقعه در استان شناسایی شده اند که در برخی از آن ها بیش از یک امامزاده به خاک سپرده شده است.

◊ امامزاده شاهزاده اسحق ◊ امامزاده شاهزاده عبدالله ◊ امامزاده علی موسی رضا ◊ امامزاده علی ◊ امامزاده فاضل ◊ امامزاده محسن ◊ امامزاده موسی مبرقع ◊ امامزاده هادی و مهدی ◊ امامزاده ناصر ◊ امامزاده خدیجه خاتون ◊ امامزاده علی بن جعفر ◊ امامزاده سید سربخش ◊ امامزاده حلیمه خاتون ◊ امامزاده سکینه ◊ امامزاده محمود ◊ امامزاده سلیمان ◊ امامزاده علی حارث ◊ امامزاده ابواحمد ◊ امامزاده جعفر غریب ◊ امامزاده جعفر ◊ امامزاده زکریا ◊ امامزاده خاک فرج

◊ امامزاده علی رضا ◊ امامزاده ابراهیم‌ ◊ امامزاده زید ◊ امامزاده در قبرستان کهک ◊ امامزاده سلطان محمّد شریف ◊ امامزاده شاه احمد قاسم ◊ امامزاده شاه اسمعیل ◊ امامزاده شاه جمال ◊ امامزاده شاه حمزه ◊ امامزاده شاه طیب و طاهر ◊ امامزاده سیدعلی ◊ امامزاده صفورا ◊ امامزاده زینب خاتون ◊ امامزاده فردو ◊ مقابر باغ گنبد سبز ◊ هفت امامزاده ورجان ◊ بابا مسافر ◊ شیخ اباصلت ◊ چهار امامزاده ◊ چهل اختران ◊ شش امامزاده

امامزادگان  بی واسطه قم

امامزاده‌هایی که در قم و اطراف قم مدفون شده و مرقدشان معلوم است‌،جز چند تن هیچ یک بی‌واسطه از صلب امام‌ (ع‌) نیستند و آن چند تن یکی فاطمه معصومه‌ (س‌) است که از صلب مطهر امام موسی بن جعفر (ع‌) است‌. دیگر زینب و ام‌ّ محمّد و میمونه که از صلب حضرت امام محمّد تقی‌ (ع‌)هستند و ایشان در همان بقعه شریفه حضرت معصومه‌ (س‌) مدفون می‌باشند، بعضی در همان ضریح مثل ام‌ّ محمّد و بعضی بیرون از ضریح در میان بقعه طاهره‌ مثل زینب و میمونه . دیگر موسی پسر حضرت امام محمّد تقی (ع) که معروف است به موسای مبرقع‌، و او در قم در خانه خود مدفون شده‌، و سادات رضوی تماماً در هر کجا هستند از نسل او هستند، وی بقعه مختصری دارند که چند سال قبل آقای حاج قائم مقام‌التولیه رضوی مشهدی صحنی برای آن حضرت بنا فرمودند، و مرحوم حاج میرزا حسین نوری حالات ایشان را در کتاب بدر مشعشع بیان نموده‌اند.

 

 

 

مسجد مقدس جمکران

به مردم بگو به این مکان (مسجد مقدَس جمکران) رغبت کنند و آنرا عزیز دارند.

(از فرمایشات حضرت مهدى علیه السلام به حسن بن مثله جمکرانى)

مسجد مقدس جمکران در نزدیکى شهر مقدس قم در دامنه کوه دو برادران و در ابتدای جاده قم به کاشان واقع شده و همواره پذیراى زائرینى از نقاط مختلف ایران و جهان مى باشد. مسجد مقدس جمکران در سال 373 ه.ق به دستور حضرت بقیه الله (عج) ساخته شد و در طول قرون مکرر مرمت و تجدید بنا گردید . این مکان مقدس، تحت توجهات خاصه حضرت بقیه الله الاعظم(اوراحنا فداه) قرار دارد و آن حضرت از شیعیانشان خواسته اند که به این مکان مقدس روى آورند، چرا که این مکان، داراى زمین شریفى است و حق تعالی آن را از زمین های دیگر برگزیده است.

حرم مطهر حضرت معصومه (ع)

 

مرغ دلم راهی قم می شود عمّه سادات سلام علیک کوثر نوری به کویر قمی عمّه سادات بگو کیستی از سفر کرببلا آمدی کاش شبی مست حضورم کنی

در حرم امن تو گم می شود روح عبادات سلام علیک آب حیات دل این مردمی فاطمه یا زینب ثانی ستی؟ یا که به دنبال رضا آمدی با خبر از وقت ظهورم کنی

از اموری که به روشنی بیانگر عظمت مخصوص مقام حضرت معصومه (علیها السلام) است، این است که امام صادق (علیه السلام) قبل از ولادت او، حتّی قبل از ولادت پدر او، از او یاد کرده است، این موضوع بیانگر آن است که این بانوی خاندان نبوّت، از امتیازات و ویژگی های عمیق و ارجمندی ‏برخوردار بوده است، و در سطح بالایی از شخصیّت و ارزش های انسانی و ملکوتی قرار داشته است، این پیش گویی امام صادق(علیه السلام)  در سخن دیگری نیز آمده که فرمود: «در قم بانویی از فرزندانم رحلت می کند که به شفاعت او همه شیعیانم وارد بهشت می گردند.» 

در مورد پاداش زیارت مرقد حضرت معصومه (علیها السلام) روایات متعدّدی از امامان معصوم (علیهم السلام) نقل شده است امام صادق (علیه السلام) در ضمن گفتاری فرمود: «...من زارها و جبت له الجنّة؛ کسی که او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.»

شفاعت وسیع حضرت معصومه (علیها السلام)

«... واسمها فاطمة بنت موسی، تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنّة باجمعهم؛

نام او فاطمه دختر موسی (علیه السلام) است که با شفاعت او، همۀ شیعیان ما وارد بهشت می گردند.»

این روایت حاکی از عظمت مقام فوق العادۀ حضرت معصومه (علیها السلام) است، که شفاعت او شامل همۀ شیعیان خواهد شد. این مطلب نیز شاهد گویایی بر فضایل استثنایی حضرت معصومه (علیها السلام) است.

یکی از علمای دولت آباد اصفهان، حضرت آیت الله حاج شیخ محمد ناصری دولت آبادی، از پدرش مرحوم آیت الله شیخ محمد باقر ناصری (وفات یافته) سال 1407 هـ.ق) نقل می کند: در سال 1295 هجری قمری، در اطراف قم، قحطی و خشک سالی شد، مردم به ستوه آمدند، در میان آن ها چهل نفر از افراد متدیّن، انتخاب شده و به قم آمدند و در حرم حضرت معصومه (علیها السلام) به بست نشستند، تا شاید با عنایات و دعای آن بزرگوار، خداوند باران بفرستد.

پس از سه شبانه روز، در شب سوم یکی از آنان، مرحوم آیت الله العظمی میرزای قمی (وفات یافته سال 1231 هـ.ق) را در خواب می بیند، میرزا می پرسند: شما چرا در این جا به بست نشسته اید؟

او عرض می کند: مدّتی است در منطقۀ ما بر اثر نیامدن باران، خشک سالی و قحطی به وجود آمده است، برای رفع خطر، به این جا پناه آورده ایم. میرزای قمی می فرماید: برای همین، در این جا جمع شده اید؟ این که چیزی نیست این مقدار از دست ما نیز ساخته است، در چنین نیازها به ما مراجعه کنید، ولی اگر شفاعت همۀ جهان را خواستید، دست توسل به طرف این شفیعۀ روز جزا (حضرت معصومه) دراز کنید.  

مدارس علمیه

در شهرستان قم، مدارس فراوانی برای آموزش طلاب علوم دینی، زیر نظر حوزه ی علمیه ی قم وجود دارد. در حال حاضر بیش از 48 هزار نفر طلبه ی ایرانی به صورت رسمی و 7 هزار نفر به صورت غیررسمی در مقاطع مختلف تحصیلی مشغول به تحصیل اند. همچنین تعداد 13 هزار نفر طلبه ی خارجی به صورت رسمی و 4 هزار نفر به صورت غیررسمی، از 100 کشور جهان در قم به تحصیل علوم دینی اشتغال دارند.

مدرسه فیضیه

این مدرسه یکی از مشهورترین حوزه های علوم دینی جهان است . مدرسه فیضیه از نیمه ی نخست سده سیزدهم هـ . ق جایگزین " مدرسه آستانه " شد وبه اعتبار متون معتبر تاریخی ، از میانه ی سده ششم هـ. ق وجود داشت ود رعصر صفوی تجدید بنا شد . در این مدرسه در طول تاریخ طلاب زیادی ساکن بوده اند. می گویند حکیم وعارف مشهور" ملاحسن فیض کاشانی " نیزدر این مدرسه ساکن بوده و بعید نیست که نام مدرسه مأخوذ از نام او باشد.

  

بنای این مدرسه چهار ایوانی است و در دو طبقه با 40 حجره تحتانی متعلق به عصر قاجار و 40 حجره فوقانی متعلق به قرن چهاردهم ه.ق که به اهتمام آیت الله حائری یزدی بر فراز حجره های پیشین در گرداگرد میانسرا ( حیاط مرکزی ) بنا شد . قدیمی ترین بخش مدرسه , ایوان جنوبی آن است با تاریخ 929 ه.ق که مزین به کاشی کاری های زیبای معرق متعلق به عصر صفوی است . سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) محسوب می شود

مدرسه جهانگیرخان

 

این مدرسه که به نام مدرسه ناصری وجانی خان نیز معروف است ، درسمت شرق شهر قم در برابر درگاه مسجد جامع قرار دارد و از مدارس دوره صفویه است . مدرسه جهانگیری با وجود کوچکی از مدارس با سابقه است که بسیاری از فضلای قم از دانش آموختگان آن بودند.

 

مدرسه جهانگیرخان به دلیل نقشه چند ضلعی و سردر زیبا، از مدارس برجسته قم به شما رمی رود. این مدرسه یک بار در دوران صفوی از سوی مرحوم " جهانگیرخان " مدرس مدرسه امام اصفها ن تعمیر شد ، بار دیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد دردوره ناصر الدین شاه به سال 1278 هـ . ق به وسیله " میرزا نصرالله خان مستوفی گرگانی " تعمیر و مرمت شد . به همین دلیل پس از آن گاهی به نام " مدرسه ناصری" از آن یاد شده است . آخرین بار در زمان حضرت آیت الله بروجرد ی به سال 1373 هـ . ق تعمیرات کلی درآن به عمل آمد، سنگ نبشته سر در ورودی مدرسه مؤید آن است.

مدرسه غیاثیه (پامنار)

 

سردر و مناره های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ . ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.

سر دربه بلندی 12 و دهانه وپهنای هفت درچهار متر، به سوی شرق بنا شده ودر دو طرف آن برپایه های خارجی ایوان ، در هر سمت دوطاق نما – یکی پایین و دیگری بالای آن – برافراشته اند . در کمربند ایوان کتیبه ای سراسری وجود داشت که فرو ریخته و اثری از آن برجای نمانده است .

 

دو مناره بالای سردر به قطر 20/2 متر و بلندی 13 متر از بالای بام ( 25 متر از سطح زمین ) با پوشش آجری است که از پایین تا گلوگاه به نقشه شطرنجی لوزی در 19 ردیف ، با طرحی از کاشی فیروزه ای میان لوزی ها درکمر گاه و گلو گاه هر دو مناره ، و در بالا با کتیبه ای از کاشی خشتی آراسته شده است . در بالای کتیبه نقشه آجر چینی دگرگون گردیده و پس از چند ردیف ، سه ردیف مقرنس آجری به شکل کنگره در بالای مناره ها نمودار است . قسمتی از این مناره که چند سال پیش بر اثر زلزله تخریب شد ، توسط سازمان میراث فرهنگی استان قم تعمیر گردید.

تنها کتیبه  باقی مانده بر فراز مناره جنوبی از کاشی متعلق به دوره تیموری است. خوشبختانه تاریخ بنای مناره های درآن به این شکل باقی است : " فی ... سنه ثلاثین و ثمان مائه".

از آنجا که در برابر این مدرسه حمامی وجود داشت که فردی به نام " غیاث الدین رضوی " – سرکشیک آستانه مقدس رضوی در زمان شاه اسماعیل صفوی – آن را وقف آستانه نموده بود، برخی این محوطه را به نام واقف آن نامیدند و پس از آن مدرسه به نام غیاثیه معروف شد.

این مدرسه را "شرفیه" نیز نامیده اند ؛ زیرا گویند این مدرسه به دستور " شرف الدین ابو طاهربن علی قمی " وزیر سلطان سنجر سلجوقی که برای اداره امور عراق به قم آمده بود، درسال 547 هـ . ق بنا شد .

این مدرسه که دارای مسجدی نیز بود، یکی از بزرگ ترین مدارس قم محسوب می شد و در زیر صحن آن برای رفاه حال طلاب واهل علم در فصل تابستان ، سردابی مجلل و وسیع نیز ساخته شده بود.

در طی زمان در اطراف این مدرسه ، قیصریه وچهار سوق نوبنیان قم ساخته شد وبه این ترتیب سر در ورودی مدرسه در بازار شرقی قرارگرفت . این مدرسه از مقصوره ی مسجد نیز دری به طرف قیصریه داشت وقسمتی از محوطه جنوبی آن نیز جزء خیابان آذر شده بود. مدرسه غیاثیه براثر سیل ، درسال 1045 هـ . ق ویران شد وتنها سر در ورودی و منار های آن به جای ماند.

مدرسه حجتیه

 

یکی ازبزرگ ترین مدارس قم ، مدرسه حجتیه است که درسال 1366 هـ .ق بنای آن از سوی آیت الله " سید محمد حجت کوه کمری تبریزی " آغاز شد . مرقد ایشان نیز دراین مدرسه جای دارد. این مدرسه مخصوص طلاب غیر ایرانی است.

مدرسه دارالشفاء

 

مدرسه دارالشفاء که متصل به مدرسه فیضیه است ، دراوایل دوره قاجاریه تأسیس شد. این مدرسه ابتدا به نام مدرسه فتحعلی شاه خوانده می شد تا آن که در سال 1307 هـ.ق کامران میرزای قاجار سر در آن را تجدید کرد و حجره های آن را به دست تعمیر سپرد. از آن زمان این مدرسه دارالشفاء نام گرفته است . این مدرسه به علت فرسودگی زیاد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به کلی تخریب و تجدید بنا شد. این مکان دویست حجره و یک سالن نمایش مجهز برای بر گزاری گردهمایی دارد.

 

مدرسه مهدی قلی خان‌

 

مدرسه‌ی کوچکی است در نزدیکی گذرخان که به وسیله مهدی قلی خان نامی در دوره‌ی صفویه ساخته شد. قبروی در دالان مدرسه است.

مدرسه حاج سید صادق (مدرسه حاجی)

 

این مدرسه که در نزدیکی گذر قاضی سعید قمی (گذر حکیم کوچک ) واقع شده در سال 1273 هـ.ق به دستور میرزا آقا خان نوری، صدر اعظم ناصرالدین شاه برای مرحوم حاج ملا محمد صادق مجتهد قمی ساخته شد. این بنا دو طبقه و بیست حجره دارد که در قسمت جنوبی آن شبستان و جلوِ شبستان ایوان بلندی است        

 

 دبیرستان امام صادق (حکیم نظامی)

 

الف) موقعیت فعلی

قم - خیابان معلم

ب) تاریخچه بنا

این بنا توسط مرحوم متولی باشی پدر تولیت که از نیکوکاران بنام و دارای نفوذ مادی و معنوی بود در جلسه ای به تاریخ 21 دی ماه 1313 با حضور رئیس فرهنگ آن زمان و نمایندگان آستانه مقدسه در اداره فرهنگ تشکیل شده بود موافقت نمودند که 25/15156 متر مربع از اراضی معصوم آباد برای این منظور در اختیار اداره فرهنگ گذارده شود و از سال 1315 عملیات ساختمانی آغاز گردید و چون اعتبار کافی برای انجام ساختمان نبوده مرحوم متولی باشی مبلغ 250.000 هزار ریال که در آن زمان پول زیادی بود بلاعوض به مدرسه اهداء نمودند. در هر حال دبیرستان فعلی حکیم نظامی قم در سال 1317 رسماً افتتاح می گردد و آقای مرات وزیر فرهنگ وقت نام حکمت را به حکیم نظامی مبدل می کند.

 پ) مشخصات بنا

دبیرستان حکیم نظامی دارای دو طبقه می باشد. طبقه اول آن شامل چهار کلاس، سالن سخنرانی، دفتر و اطاق رئیس دبیرستان و اطاق دبیران و اطان روشوئی و سالن کتابخانه و اطاق خدمتگذار و سالن ورزش و طبقه دوم آن شامل کلاسهای پنجم و ششم و آزمایشگاه فیزیک و شیمی و طبیعی و اطاق عکاسی و چند اطاق دیگر است.

مصالح بکار رفته شده شامل : آجر، گچ، ماسه، سیمان و تیرآهن های بلژیکی است.

ت) نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا

در حال حاضر جنبه آموزشی دارد و به عنوان بزرگترین و قدیمی ترین دبیرستان قم مورد بهره برداری است.

ث) عوامل تزئین شده و نوع آنها

کاشیکاری، کتیبه های گچی سراسری داخل راهروها مشتمل بر اشعاری از حکیم نظامی، روکار آجری با طرح های تزئینی، ستونهای گرد و چهارگوش آجری، طاقهای گهواره ای شکل، درب ها و پنجره های حلالی چوبی.

 ج) نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی

زمین مدرسه موقوفه آستانه حضرت معصومه (س) است و بنا در مالکیت وزارت آموزش و پرورش می باشد.

 

مدرسه حضرت آیت الله گلپایگانی

 

این مدرسه درخیابان آیت الله مرعشی روبه روی مدفن شهدای آزادی خرمشهر قرار دارد. مهم ترین درس های حوزه علمیه شهر قم دراین مکان برگزار می شود.

مدرسه معصومیه

 

این مدرسه در سال 1360 شمسی از بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه ( س) با وسعت 15000 متر مربع و زیربنای 28000 متر مربع احداث شد ودرسال 1368 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت . مدرسه معصومیه دارای سالن اجتماعات ومسجدی بزرگ است. 

مدرسه ستیه

 

این مدرسه که امروزه نیز یکی از مدارس آباد می باشد، در محله میدان میر واقع شده است. این مدرسه جایگاه عبادت حضرت معصومه(س) ، در مدت اقامت ایشان در قم بوده است و اکنون عبادتگاه ایشان به طرز جالبی بنا شده است. در اطراف این مدرسه حجره هایی برای طلاب علوم دینی ساخته شده است

مدرسه رضویه

 

متعلق به دوران صفویان با تاریخ 1094 هـ.ق می باشد که رو به بازار کهنه باز می شود. این مدرسه در خیابان طالقانی جنب محله شاه خراسان واقع می باشد و از قدیمی ترین مدارس شهر قم به شمار می رود و به استناد مدارک تاریخی، حضرت امام رضا (ع) در سفر خود از مدینه به مرو از قم گذر فرموده و در اینجا فرود آمده اند. امروزه نیمی از این مدرسه برای احداث خیابان از بین رفته است

 

 

 

 

خانه های تاریخی قم

خانه حضرت امام خمینی (ره)

خانه حضرت امام خمینی (ره ) در شهر قم، ساختمان دو اشکوبه ( طبقه ) و بسیار ساده ای است که از زیرزمین  و طبقه همکف تشکیل شده است. حیاط ساختمان در قسمت جنوبی قرار گرفته و در شمال، شرق و غرب آن فضاهای سرپوشیده قرار دارد. استقرار فضاها به گونه ای است که پلکان میانی، ساختمان را به دو بخش بیرونی از سمت شرق و اندرونی درسمت غرب تقسیم می کند. تالار سمت شرق محل سخنرانی حضرت امام ( ره ) در دهه های گذشته بود.

 

 

از شواهد ساختمانی ومعماری بنا پیدا است که تاریخ ساخت آن به اوایل سده حاضر باز می گردد. بنا درحدود سال 1335 شمسی توسط حضرت امام خمینی ( ره ) خریداری و تا سال 1343 توسط معظم له مورد استفاده بوده است.

روزانه بازدید کنندگان فراوانی از سراسر جهان به عنوان یادمان تبرک شده از سوی حضرت امام خمینی (ره)، از این بنا بازدید می کنند. همچنین مراسم مذهبى در مناسبت هاى مختلف در آن برگزار مى شود.

 

خانه ملا صدرا (حکیم باشی)

خانه ملا صدرا در کهک ، یادگاری بازمانده از دوران سکونت این حکیم در قم است . خانه ملاصدرا در منتهی الیه غرب روستای کهک در محله چال حمام واقع است و پیرامون آن را خانه های روستایی با بافت معماری مناطق گرمسیری احاطه کرده اند. پلان اصلی بنا شبستانی است چلیپایی (چهار صفه ) که گرداگرد آن را در چهار گوشه ، طبقه همکف واول ، حجره ها و اتاق هایی در بر گرفته اند.

متأسفانه قسمت اعظم بنا تخریب شده و از هشت اتاق پیرامون شبستان تنها یک اتاق باقی مانده است . دو اتاق دیگر طی تعمیرات سال 1377 شمسی بازسازی شد.

کاربندی و تزئینات گچبری خانه ملاصدرا - کهک (دروه صفوی)

تزیینات بنا شامل گچبری شبه سجاده ای و مشبک های گچی در نورگیرهاست . در شرق خانه قنات نسبتاً پرآبی وجود دارد که جزیی از مجموعه خانه ملا صدرا محسوب می شود.

 

خانه حاج قلی خان (ساختمان شماره یک اداره میراث فرهنگی)

خانه زند کنار خانه حاج قلی خانقرار دارد. بنای این عمارت از اواخر دوره قاجار به جای مانده است، اما اتاق ها و فضاهای جنوبی که قدیمی ترین بخش بنا است ، قدمتی بیش از 120 سال دارند . خانه حاج قلی خان در محله چهار مردان قرار دارد. ورودی بنا شامل سردری کوتاه با طاق قوسی رومی آجری است که از پاگرد شش ضلعی (هشتی) و دالان جبهه شمالی به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد. شاخص‌ترین بخش خانه، پنج دری جبهه شرقی است. بادگیرهای دوگانه که به زیرزمین شاه نشین مرتبط می‌شوند، ستون های سنگی با سرستون ها و پایه ستون های ایوان شمالی و شرقی از خصوصیات بارز بنا می باشد. در این خانه تاریخی بخشی از اداره میراث فرهنگی قم مستقر شده است .

خانه حاج علی خان زند (ساختمان شماره دو اداره میراث فرهنگی)

خانه حاج علی خان زند درمرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله " چهار مردان " در کوچه " گذرقلعه " قرار دارد . با توجه به فرم و مصالح به کار رفته ، ساختمان متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود 130 سال پیش است . ورودی بنا شامل سر در کوتاه با نمای روکار آجری و بندکشی است که در قسمت پیشانی ، اشکال هندسی و تزیینات نازک کاری دارد و از طریق دالانی در جبهه جنوبی به حیاط مرکزی ( میانسرا) ارتباط می یابد.

 

 

این عمارت شامل سه بخش است . شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد و در جبهه شرقی واقع است . شاه نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می گیرد و در جبهه شمال واقع شده و بخش سوم ، مخصوص خدمه که در جبهه غربی جای دارد.

 

 

بنا دارای ستون ها ی سنگی با سرستون تزیینی در ایوان شمالی وشرقی وآجر کاری در درهای چوبی است . خانه زند درسال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید ودر اختیار میراث فرهنگی استان قم قرار گرفت و در سال 1380 مرمت اساسی شد.

خانه آیت اله العظمی بروجردی

موقعیت فعلی :

منزل آیت الله بروجردی در استان قم، شهرستان قم، خیابان آذر، کوچه تکیه آقا سید حسن واقع شده است.

 

تاریخچه بنا:

با توجه به کتیبه کاشی کاری منصوب در سردر ورودی بنا متعلق به سال 1312 هجری قمری است.

ورودی بنا شامل سردری کوتاه با کتیبه کاشی کاری و آجر برری است که از طریق پاگرد چهارضلعی (اصطلاحاً هشتی و دالان جبه شرقی به حیاط مرکزی (میانسرا)) ارتباط می یابد. این بنا برای شخصی به نام مرحوم سید علی اکبر بلور فروش تاجر معروف قمی به سال 1312 ه.ق ساخته شده است. بعد از آمدن حاج عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه به قم ایشان به مدت 5/7 سال در این منزل اسکان یافتند. سپس با آمدن حضرت آیت الله بروجردی به قم در سال 1324 به مدت 15 سال (تا زمان فوت) در این منزل به صورت مستأجر اقامت یافتند تا اینکه در سال 1339 ه.ق حاج مهدی صبوحی بانی مسجد مهدیه و بیمارستان مهدیه تهران این منزل را از آقای بلور فروش برای مرحوم بروجردی خریدند. آیت الله بروجردی مالکیت بنا را ثلث مال قرار دادند. که عوائد آن صرف عزاداری سیدالشهداء شود. این بنا متشکل از دو بخش بیرونی و اندرونی متعلق به زندگی خصوصی آقا بروجردی بوده است. کل مساحت بنا 1200 متر مربع است که 400 متر مربع آن زیربنا است. علاوه بر سرویس های بهداشتی این منزل در مجموع دارای 7 اتاق است که 2 تای آنها نسبتاً بزرگ و مابقی نسبتاً کوچکتر هستند. شاخص ترین بخش خانه سه دری جبهه جنوب غربی است که از دو طرف به اتاقهای جانبی از طریق درهای تو در تو مرتبط می شود. علاوه بر این ستونها و سرستونها به همراه ایوانهای بخش اندرونی و بیرونی بنا از قسمتهای دارای اهمیت این منزل است. مصابح بکار رفته در ساخت بنا شامل خشت، آجر و سنگ و اندود گچ است.

خانه حائری

موقعیت فعلی منزل آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی در مرکز بافت قدیم شهر قم که به محله حاج عسکرخان معروف است واقع شده و کوچه دسترس به آن همان کوچه آیت الله بروجردی یا تکیه آقا سید حسن است. در کوچه فوق علاوه بر خانه آیت الله حاج شیخ عبدالکریم منزل علمای طراز اول دیگر همچون آیت الله بروجردی و آیت الله گلپایگانی واقع است.   تاریخچه بنا با توجه به فرم ساختمانی، مصالح بکار رفته و کسب اطلاع از تولیت آن بنای ساختمان متعلق به دو نسل پیش و با قدمتی نزدیک به 120 سال متعلق به اواخر دوره قاجاریه می باشد.     مشخصات بنا ورودی بنا شامل سردری کوتاه با طاق قوسی به سبک رومی آجر است که از طریق پاگرد به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد. کل مساحت بنا 479 مترمربع است که 360 متر آن زیربنا است. علاوه بر سرویسهای بهداشتی خانه در مجموع دارای 10 اتاق که 5تای آن نسبتاً بزرگند. یکی از بخشهای مهم خانه جبهه شرقی است که با بادگیری منفرد با فضای جانبی و زیرزمین مرتبط می باشد، به علاوه اتاقهای جبهه جنوبی با ستونهای سنگی شکیل ایوانش و حمام خزانه ای زیرزمین از قسمتهای با اهمیت این خانه می باشد. از شاخص ترین بخشهای این خانه بخش اندرونی است با یک حیاط کوچک و دو اتاق که محل زندگی آقا بوده و رضاخان پهلوی برای دیدن آقا بدانجا رفته بود.     نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا طراحی بنا طبیعتاً مسکونی است لیکن با بستن داربست فلزی بر روی فضای حیاط مرکزی جهت انجام مراسم مذهبی (محرم) دارای کاربردی مذهبی بوده اما اخیراً تولیت درصدد تعمیرات اساسی و دادن کاربری مدرسه به آن می باشد. بادگیر منفرد بنا که به زیرزمین شاه نشین جبهه غربی مرتبط می باشد و ستونهای سنگی به همراه سرستونها و پایه ستونهای شکیل در ایوان جبهه جنوبی و درهای چوبی مشبک زیرزمینها از خصوصیات بارز بنا محسوب می گردد.

خانه یزدان پناه

ورودی بنا شامل سردری بلند با طاق شلجمی آجری چهار ترک با چهار ستون سنگی مدور با سرستون و پایه ستونهای حجاری شده و لب چینی هره سردر با کاشیهای کنگره ای و آجربری است که از طریق پاگرد و دالان جبهه شمال شرقی به ایوان شمالی و سپس به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد کل مساحت بنا 5/884 متر مربع است که 928 متر مربع آن زیربنا است. علاوه بر سرویسهای بهداشتی این بنا دارای ده اتاق بوده که سه تا از اتاقهای جبهه جنوب غربی به همسایه مجاور در گذشته ها واگذار شده است. از مجموع هفت اتاقی که در حال حاضر باقی مانده سه اتاق آن نستباً بزرگ می باشد و شاخص ترین بخش خانه پنج دری جبهه غربی است، با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سرستونها و پایه ستونهای حجاری شده به علاوه سه دری های جبهه شمالی و جنوبی با ستونهای سنگی شکیل ایوانها و زیرزمینهای این دو جبهه از قسمتهای با اهمیت این خانه می باشد.       این خانه کاربر مسکونی خود را چون گذشته حفظ نموده است و دارای مالک خصوصی است.       تزیین به صورت جنبی شامل کار بر روی درهای چوبی و لب چینی هره پشت بام (رخ بام) و ستونها و پایه ستونهای حجاری شده و پنجره های مشبک آجری با لعاب فیروزه ای و ساده از جمله تزئینات بکار رفته در بنا می باشد.

برخی دیگر از خانه های تاریخی شهر قم عبارت اند از :

خانه سید باقر روحانی جنب مسجد گذر قلعه ؛ قاجاری ، خانه توکلی در خیابان طالقانی ؛ قاجاری ، منزل سید حاجی روحانی روبه روی مسجد امام صادق ( ع ) ؛ قاجاریه و منزل شاکری در خیابان طالقانی از دوره قاجاریه باقی مانده است

 

 

بازار قم

بازار قم با مجموعه ای از راسته ، چهار سوق ، سرا و تیمچه ، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می رود . این مجموعه شامل دو راسته ی سر پوشیده با پوشش گنبدی است . سرپوشیده بودن بازار یک سو به سنت معماری بازار باز می گردد وازسوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان وناشی از هوای کویری قم است .

 

 تهویه و نور رسانی بازار از طریق در یچه هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده صورت می گیرد. این دریچه ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب مشاهده می شوند . ترکیب نوری که از سقف می تابد وحجم گنبدی سقف ، فضایی دلنشین به وجود می آورد.

 مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی از خشت، آجر، گل وسنگ فراهم آمده است .

علاوه بر بخش سرپوشیده ، بازار قم دارای سراهایی نیزاست که مجتمع تجاری بدون سقف هستند و معمولاً به تجارت عمده می پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای دیروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهمیت اقتصادی آنها است.

 

 

بخش های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که بدان نیاز بود درآن جای گرفت . در دوران ناصرالدین شاه بازار قم روبه گسترش نهاد و " بازارنو" احداث شد ودر دو سوی این راسته نو، بناها ی تازه ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد . درسال های نخست دوره پهلوی نیز برمبنای ضرورت های تجاری موجود، بخش هایی به بازار نو افزوده شد.

 این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد وازمیدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت . بازارقم تیمچه ها ، سراها و... دیگری را هم در بر می گرفت . حدود پنجاه سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابان های جدید، بازار به چند بخش تقسیم شد وقسمت هایی از آن برای همیشه از میان رفت . درحال حاضر از بازار قدیم قم ، دوبخش " بازار کهنه " و" بازار نو" برجای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارد. مساجد موجود در بازار قم با توجه به مقدم بودن وظایف مذهبی مسلمانان بر دیگر امور، کاربری خود را ازگذشته های دور تاکنون حفظ کرده اند. علاوه برمسجد جامع که نزدیک بازار کهنه قرا ر دارد، در بازارکهنه ونو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله های اندک برای تأمین نیازهای معنوی کسبه و بازاریان و مشتریان و ساکنان اطراف بازار وجود دارد تا با شنیدن بانگ اذان در کوتاه ترین زمان به ادای نماز بپردازند.

 

 

اساساً مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای وارد شوندگان مطرح است تا با ذکر و یاد خدا وارد بازار شوند و هنگام نماز، یاد خداوند آنها را از کم فروشی ، تقلب وبی عدالتی باز دارد. همین امر موجب حضور توام بازار ومسجد طی قرون متمادی شده است. مسجد روابط روحی و معنوی حیات اجتماعی را تأمین می کند و بازار،  روابط اقتصادی جامعه را حیات می بخشد.

مساجد موجود در بازار قم عبارت اند از :

مسجد مسگرها ، مسجد ملا جعفر ، مسجد امام حسین (ع) ، و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها ، مسجد رضویه ، مسجد میدان کهنه ( پامنار) و دو مسجد نماز خانه ای در بازار کهنه.

درنتیجه ی تحولات اجتماعی – اقتصادی دهه های اخیر، به تدریج  کالبد سنتی بازار متحول شده و فضاهای جدید و آراسته ، بافت سنتی بازار را برهم زد ه است . در بازار نو سه پاساژ" قائم "، " حجت " و" بوعلی سینا " جایگزین بخش هایی از بناهای قدیمی شده اند.

کتابخانه آیت ا... مرعشی

 

هسته اولیه این کتابخانه هنگامى که مؤسس بزرگوار کتابخانه در نجف‌اشرف به تحصیل اشتغال داشتند شکل‌گرفته است. در آن روزگار ارزش و اهمیت میراث اسلامى بر همگان روشن نبود. ایشان نخست فهرستى از کتابهاى ارزشمند خطى و چاپى نادر را که در کمتر کتابخانه‌اى یافت میشد تهیه کرد؛ به امید آن که بتواند به تدریج آنها را به دست آورد.

عدم تمکن مالى و رقیبان قدرتمندى که میراث فرهنگى اسلامى را از کشورهاى اسلامى خارج مى‌ساختند، دو مشکل اساسى بر سر راه ایشان بود. حتى روزى بر سر خرید یک نسخه خطى با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبى را در زندان سپرى نمود.

آیت‌الله مرعشى با انجام نماز و روزه استیجارى، حذف یک وعده غذاى روزانه، کاستن بخشى از مخارج زندگى و کار شبانه در کارگاههاى برنج‌کوبى در نجف‌اشرف ـ پس از فراغت از درس و بحث، و با انگیزه و عشق سرشار به جمع‌آورى میراث و ذخایر اسلامى و فائق آمدن بر مشکلات و شکنجه‌هاى روحى، که در مسیر این هدف مقدس قرار داشت ـ سرانجام به مجموعه‌اى نفیس از نسخه‌هاى خطى و کتابهاى چاپى نایاب دست یازید.

هنگامى که ایشان طلبه بود و در نجف‌اشرف با شهریه‌اى اندک زندگى میکرد، بارها اتفاق مى‌افتاد که ترجیح مى‌داد با این مبلغ کم نیز کتاب بخرد. روزى هم پس از تحمل گرسنگى چند روزه با پول ناچیزشان کتابى خریده و آن را در آغوش گرفته بودند که ناگاه بر زمین مى‌افتند، لیکن همچنان کتاب را در آغوش خود مى‌فشرده‌اند.

کتب پیشینیان و مطالعه و پژوهش و سپس به یادگار گذاشتن آنها براى دیگر طالبان علم است.

با مهاجرت ایشان از عراق به ایران در سال ١٣٤٢ق، مجموعه‌هاى فراهم شده نیز به ایران انتقال یافت و در منزل شخصى خویش به نگاهدارى از آنها پرداخت؛ و به جمع‌آورى دیگر نسخه‌هاى نفیس همّت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم مى‌آمدند و از نسخه‌هاى نفیس موجود در منزل ایشان ـ که در هیچ کتابخانه‌اى یافت نمى‌شد ـ بهره مى‌گرفتند. شیخ آقا‌بزرگ تهرانى در تألیف الذریعة، از کتابخانه معظم‌له بیشترین بهره را برده و در جاى‌جاى این اثر از ایشان یاد مى‌کند.

نسخه خطى نفیس را، که بیشتر به فارسى بودند، به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران اهدا نمود، که در مقدمه جلد اول فهرست نسخه‌هاى خطى آن کتابخانه بدان اشاره شده است. سپس شمار بسیارى از نسخه‌هاى خطى و چاپى دیگر خود را به کتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى در مشهد مقدس، آستانه حضرت معصومه (ع) در قم، آستانه حضرت شاه‌چراغ در شیراز، آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر رى و مدرسه فیضیه در قم هدیه کردند، که مجموعاً به هزاران جلد مى‌رسد.

موزه آستانه مقدسه

موزه آستانه مقدسه یکى از ذخایر مهم و ارزشمند تاریخى و هنرى میهن اسلامى ما محسوب مى گردد و به عنوان تنها موزه استان قم از اهمیت ویژه اى برخوردار است. موزه آستانه مقدسه از بین 125 موزه موجود در کشور، یکى از قدیمى ترین آن ها محسوب مى شود که در آبان ماه سال 1314 شمسى در محوطه داخلى حرم مطهر و محل فعلى مسجد شهید مطهرى تأسیس گردید. فعالیت این موزه تا حدود دى ماه سال 1353 ادامه یافت و از آن تاریخ تا سال 1361 به دلایل متعدد (از جمله لزوم گسترش فضاى جانبى موزه و احداث ساختمان فعلى) فعالیت موزه متوقف شد. ساختمان کنونى موزه که در میدان آستانه واقع است، بعد از پیروزى انقلاب اسلامى در فروردین ماه سال 1361 احداث شد که ابتدا با مساحتى حدود 500 متر مربع فعالیت داشت، ولى درسال 1371 در زمان تولیت حضرت آیت الله مسعودى زیرزمین موزه نیز راه اندازى شد که مجموعاً ساخت آن به یک هزار متر مربع افزایش یافت. فضاى فعلى موزه جوابگوى نیاز نیست و به همین دلیل در طرح جامع توسعه حرم مطهر، پیشنهاد تأسیس موزه اى بزرگ در چندین طبقه و همراه با امکانات و تجهیزات لازم ارائه شده است .